Zjawa, Michael Punke

"Tracił i odzyskiwał przytomność, z reguły tkwiąc gdzieś pomiędzy tymi stanami, tylko mgliście świadom tego, co go otacza, jakby czytał książkę co kilkadziesiąt stron, na chybił trafił, a czytana historia nie miała żadnej ciągłości. W chwilach jawy rozpaczliwie pragnął zapaść w sen, żeby uciec od bólu. Jednak każde kolejne zanurzenie się we śnie poprzedzała dręcząca i przerażająca myśl, że może się już więcej nie obudzić. Czy tak wygląda umieranie?"

Traperzy byli ludźmi, którzy w okresie kolonialnym przemierzali nowo podbite tereny, handlując z miejscową ludnością, nawiązując kontakty i wytyczając szlaki. To dzięki nim tworzono pierwsze mapy. Do dzisiaj powstają książki na temat tych wypraw, dalekich i długotrwałych ekspedycji, z których powracali nieliczni. Powstają biografie i bajki, oparte na legendach, o których już zdążono zapomnieć; mity, wciąż żywe w świadomości historycznej, napawające po trosze dumą, a po trosze - wstydem.

*wszystkie zdjęcia pochodzą z filmu "Zjawa"

         

Jedną z takich enigmatycznych i wciąż podniecających postaci jest osoba Hugh Glassa, niezłomnego trapera, który przechytrzył własną śmierć. Podczas jednej z ekspedycji Kompanii Futrzarskiej Gór Skalistych zostaje zaatakowany przez niedźwiedzicę grizzly broniącą swoich młodych. Kapitan musi podjąć trudną decyzję, może najtrudniejszą w życiu. Decyzję, która zdeterminuje życie wielu ludzi. Postanawia go zostawić. Dwaj ludzie z jego oddziału mają zaopiekować się rannym i zapewnić mu godny pochówek, gdy wreszcie umrze. Są to bandyta John Fitzegarld i Jim Bridger, przyszły "Król ludzi gór" (obydwaj to postaci historyczne). 

"Wskutek decyzji Henry'ego potrzeby ogółu zostały podporządkowane potrzebom jednego człowieka. Postępowanie to było słuszne, ale nie mogło trwać w nieskończoność. Nie tutaj"

Mężczyźni w chwili zagrożenia napadem Indian pozostawiają Glassa na pastwę losu, zabrawszy mu wcześniej cały dobytek. Poharatany, niemal śmiertelnie ranny, bez najmniejszych szans na pomoc, leży nieprzytomny w oczekiwaniu na śmierć, która jednak nie nadchodzi. Zamiast się poddać, Hugh Glass postanawia przeżyć. Odyseja Glassa przez równiny i wzgórza środkowej Ameryki podczas późnej jesieni 1823 i mroźnej zimy 1824 roku napędzana jest pragnieniem zemsty na tych, którzy go zostawili bez wyposażenia i broni na pewną śmierć. 

"Jeśli szczęście nie zechce mu dopisać, zrobi wszystko, by poradzić sobie bez niego"

Po obejrzeniu filmu o tym samym tytule z Leonardo DiCaprio w roli niezwyciężonego Hugh Glassa nabrałam ogromnej ochoty na tę książkę. Film był mroczny i klimatyczny, z gęstą, nostalgiczną atmosferą i przepięknymi zdjęciami, a wędrówka Glassa przez bezdroża Gór Skalistych w czasie fatalnych warunków pogodowych całkowicie mnie zachwyciła. Rzeczywistość tego heroicznego, napędzanego miłością do utraconego syna mężczyzny okazała się być brutalna, a w walce z żywiołem ten zdolny traper okazał się być jedynie liściem poruszanym na wietrze. Choć pomysł na opowieść jest bardzo konwencjonalny, to jego wykonanie zwaliło mnie z nóg. Mam słabość do takich historii i już. Sięgniecie po pierwowzór książkowy było tylko kwestią czasu.

 

Trudno porównywać książkę z filmem, bo ten drugi okazuje się być li jedynie adaptacją, a nie wierną ekranizacją książki. I dobrze, gdyż obie wersje zaskakują, a cała historia zyskuje - przede wszystkim jako mit, gawęda, wciąż ewoluująca legenda. W książce zabrakło mi jednej sceny z filmu, ale tak generalnie, choć wersje dość mocno się różnią, to duszna atmosfera nie zawodzi. Książkę czyta się w mgnieniu oka, z żywym zainteresowaniem, a postać Glassa wywołuje ambiwalentne uczucia. W odróżnieniu od filmu, w którym motywy Hugh były dość jednoznaczne, książka przedstawia mniej oczywisty motyw. Hugh z żądnego zemsty, załamanego człowieka przemienia się w żądnego zemsty człowieka - tak po prostu. Z jednej strony kieruje nim prosta, banalna wręcz przesłanka, z drugiej - dzięki takiemu uproszczeniu motywów nabierają one mocy. Glass Punkego jest niejednoznaczny, choć paradoksalnie kierują nim atawistyczne instynkty; tym mocniej porusza czytelnika ta wędrówka, która momentami może się wręcz wydawać przesadzona, a gra nie warta świeczki. Bo czy warto narażać swoje życie, czołgać się w śnieżycy pomimo niewyobrażalnego bólu i cierpienia (i larw w ranach, sic!), dla zaspokojenia tak prostackiej emocji, jak chęć zemsty? "Zjawa" udowadnia, że zemsta popycha człowieka do niewyobrażalnych czynów, do przekraczania granic własnych możliwości, do dokonania niemożliwego, a przy tym zmusza do refleksji i zastanowienia się nad tym, czy to rzeczywiście tak trywialny motyw? A może to motor człowieczeństwa?

"Był to moment zadumy nad tą przestrzenią, tak rozległą, że musiała mieć w sobie pierwiastek boski. Jeśli istnieje jakiś bóg, myślał Glass, to musi mieszkać gdzieś tu, na tym zachodnim bezmiarze. Nie w sensie fizycznym, lecz jako idea, coś wykraczającego poza ludzki rozum, coś jeszcze potężniejszego"

Doskonałe opisy, niepokojąca treść, duszna atmosfera i fascynująca podróż jednego, zdeterminowanego człowieka - "Zjawa" to klimatyczna, surowa opowieść w stylu Cormaca McCarthy'ego. Fascynujące studium bohaterstwa, definiujące zbrodnię i karę, a i uświadamiające jedno - niezależnie od warunków i od sytuacji, od tego co można zyskać, a co stracić, niezależnie od czasu i miejsca, pragnienie zemsty stanowi motor działania i główny motyw nie tylko literacki i filmowy, ale - przede wszystkim - motor napędzający działania każdego człowieka. Te elementy, choć nie opisane wprost, towarzyszą Glassowi w jego wędrówce, a autor w nieliteralny sposób wysysa z tego motywu to, co najlepsze - zupełnie jak Hugh wysysał szpik z kości młodego bizona. "Zjawa" to opowieść o człowieczeństwie i o moralności, czerpiąca pełnymi garściami z atrybutów powieści historyczno-przygodowych i westernu - jest tu zatem surowość klimatu, szczegółowy opis realiów życia w XIX wieku łącznie z elementami tworzącymi te realia (broń, ubiór, transport, polowanie). Purke ponadto dogłębnie ilustruje motyw wędrówki i za jej pośrednictwem ukazuje słabość człowieka względem żywiołów i pokorę wobec potęgi przyrody. Pod wieloma względami ta powieść przypomina szczyty Gór Skalistych - posiada surowe piękno, którego nie da się opisać słowami.
Jest to fenomenalny kawał prozy. Polecam.

Leonardo DiCaprio jako Hugh Glass ("Zjawa", 2015)

"Zjawa"

Michael Punke

Sonia Draga 2016

* kadry z filmu są tu tylko ozdobnikiem, powyższy wpis jest recenzją książki, nie filmu.
Ale te kadry tak strasznie mi się podobają, że trudno mi wyobrazić sobie ten wpis bez nich. No.